Sanskrit Class 10 Chapter 3 व्यायामः सर्वदा पथ्यः Hindi Translation
Class 10 Sanskrit Chapter 3 | Sanskrit Class 10 Chapter 3 Hindi Translation
व्यायामः सर्वदा पथ्यः
Class 10 Sanskrit Chapter 3 पाठ-परिचय– संस्कृत में आयुर्विज्ञान विषय पर प्रभूत साहित्य की रचना हुई है । इसी क्रम में तीसरी शताब्दी में आचार्य सुश्रुत ने ‘सुश्रुतसंहिता’ की रचना की । ‘सुश्रुतसंहिता’ में शल्य चिकित्सा की प्रधानता है । इस ग्रन्थ में रोगों की चिकित्सा के साथ-साथ उनके पथ्यों का भी उल्लेख किया गया है। ‘सुश्रुतसंहिता’ छः खण्डों में विभक्त है, जिन्हें ‘स्थान’ कहा गया है । प्रस्तुत पाठ आयुर्वेद के इसी प्रसिद्ध ग्रन्थ के चिकित्सास्थान के 24वें अध्याय से संकलित है। इसमें आचार्य सुश्रुत ने व्यायाम की परिभाषा बताते हुए उससे होने वाले लाभों की चर्चा की है। शरीर में सुगठन, कान्ति, स्फूर्ति, सहिष्णुता, नीरोगता आदि व्यायाम के प्रमुख लाभ है ।
शरीरायासजननं कर्म व्यायामसंज्ञितम्। तत्कृत्वा तु सुखं देहं विमृद्नीयात् समन्ततः ।।1||
हिन्दी – अनुवाद:- शरीर में थकावट पैदा करने वाला कार्य व्यायाम नाम वाला है अर्थात् व्यायाम कहलाता है । उस व्यायाम को करके तो (तब) सुखपूर्वक (सहज रूप से) पूरी तरह (सभी ओर से शरीर के अंगों की) मालिश करनी चाहिए ।
शरीरोपचयः कान्तिर्गात्राणां सुविभक्तता । दीप्ताग्नित्वमनालस्यं स्थिरत्वं लाघवं मृजा 11211
हिन्दी अनुवाद:- (व्यायाम से) शारीरिक सौन्दर्य, शरीर की वृद्धि, अंगों की चमक, जठराग्नि का प्रदीप्त होना अर्थात् भूख लगना, आलस्यहीनता, स्थिरता, फुर्ती एवं स्वच्छता (होती हैं)।
श्रमक्लमपिपासोष्ण-शीतादीनां सहिष्णुता । आरोग्यं चापि परमं व्यायामादुपजायते ||3||
हिन्दी अनुवाद:- थकान, प्यास, गर्मी, ठण्ड आदि को सहन करने की शक्ति और महान् स्वस्थता (नीरोगता) अर्थात् रोग-हीनता व्यायाम से होती है ।
न चास्ति सदृशं तेन किञ्चित्स्यौल्यापकर्षणम् । न च व्यायामिनं मर्त्यमर्दयन्त्यरयो बलात् ।।4।।
हिन्दी अनुवाद:- और उस व्यायाम के समान मोटापा दूर (कम) करने वाला कोई (साधन) नहीं है। व्यायाम करने वाले व्यक्ति को शत्रुगण जबर्दस्ती नहीं कुचल सकते हैं। (या पीड़ा नहीं देते ।)
न चैनं सहसाक्रम्य जरा समधिरोहति । स्थिरीभवति मांसं च व्यायामाभिरतस्य च ।। 5 ।।
हिन्दी अनुवाद:- और इस व्यायाम (परिश्रम करने वाले को बुढ़ापा अचानक नहीं दबोचता (आरूढ़ होता है। व्यायाम (परिश्रम) में संलग्न (लगे हुए) व्यक्ति का मांस स्थिर (शान्त) रहता है।
व्यायामस्विन्नगात्रस्य पद्भ्यामुद्द्वर्तितस्य च । व्याधयो नोपसर्पन्ति वैनतेयमिवोरगाः वयोरूपगुणैर्हीनमपि कुर्यात्सुदर्शनम् ।।6।।
हिन्दी अनुवादः– व्यायाम या परिश्रम के कारण पसीने से लथपथ शरीर वाले तथा पैरों से रौंधे हुए शरीर वाले व्यक्ति के पास व्याधियाँ गरुड़ के पास सौंपों की तरह नहीं आती हैं। (व्यायाम) आयु. रूप और गुणरहित व्यक्ति को भी दर्शनीय बना देता है ।
व्यायामं कुर्वतो नित्यं विरुद्धमपि भोजनम् । विदग्धमविदग्धं वा निर्दोष परिपच्यते ।। 7।।
हिन्दी अनुवाद:- रोजाना व्यायाम करने वाले मनुष्य को विपरीत होते हुए भी भली-भाँति पके हुए तथा कम पके हुए भोजन आसानी से बिना परेशानी के पच जाते हैं ।
व्यायामो हि सदा पथ्यो बलिनां स्निग्धभोजिनाम् । स च शीते वसन्ते च तेषां पव्यतमः स्मृतः |18||
हिन्दी अनुवाद:- चिकना भोजन खाने वालों और बलवान् व्यक्तियों का व्यायाम शीत और वसंत में सदैव सबसे अधिक हितकर कहलाता है ।
सर्वेष्यृष्यहरहः पुभिरात्महितैषिभिः । बलस्यार्थेन कर्तव्यो व्यायामो हन्त्यतोऽन्यथा 11911
हिन्दी – अनुवाद:- सभी ऋतुओं में हर रोज अपने हित के अभिलाषी (चाहने वाले) मनुष्यों को अपने शरीर के आधे बल से व्यायाम करना चाहिए । इससे अधिक व्यायाम मनुष्य को मार देता है ।
हृदिस्थानास्थितो वायुर्यदा वक्त्रं प्रपद्यते । व्यायामं कुर्वतो जन्तोस्तद्बलार्धस्य लक्षणम् 111011
हिन्दी अनुवाद:- जिस समय (जब) हृदयस्थल में विद्यमान वात (हवा) मुख की ओर प्रवृत्त होती है तब व्यायाम करने वाले प्राणी के आधे बल (सामर्थ्य) का लक्षण (संकेत) प्रतीत होता है ।
वयोबलशरीराणि देशकालाशनानि च । समीक्ष्य कुर्याद् व्यायाममन्यथा रोगमाप्नुयात् ।।11।।
हिन्दी अनुवाद:- (मनुष्य) आयु, बल, शरीर, स्थान, समय और भोजन का परीक्षण करके व्यायाम करे अन्यथा (नहीं तो) रुग्णता को प्राप्त होता है अर्थात् बीमार हो जाता है ।
👉 इन्हें भी पढ़ें
- शुचि पर्यावरणम् Chapter 1 Solution
- बुद्धिर्बलवती सदा Chapter 2 Solution
- जननी तुल्यवत्सला Chapter 4 Solution
- सुभाषितानि Chapter 5 Solution
- सौहार्द प्रकृते: शोभा Chapter 6 Solutions
- विचित्र: साक्षी Chapter 7 Solution
- सूक्तय: Chapter 8 Solution
- भूकम्पविभीषिका Chapter 9 Solution
- अन्योक्तय: Chapter 10 Solution
Class 10 Sanskrit Chapter 3 Question Answer
प्रश्न | एकपदेन उत्तर लिखत
(क) परमम् आरोग्यं कस्मात् उपजायते ?
(ख) कस्य मास स्थिरी भवति ?
(ग) सदा कः पथ्य ?
(घ) कै पुंभिः सर्वेषु ऋतुषु व्यायामः कर्त्तव्यः ?
(ङ) व्यायामस्विन्नगात्रस्य समीप के न उपसर्पन्ति ?
उत्तरम् – (क) व्यायामात् (ख) व्यायामाभिरतस्य (ग) व्यायामः (घ) पुम्भिरात्महितैषिभिः (ङ) व्याधयः
प्रश्न 2. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृत भाषया लिखत
(क) कीदृशं कर्म व्यायामसंज्ञित कथ्यते ?
उत्तरम् – शरीरायासजननं कर्म व्यायामसंज्ञितं कथ्यते ।
(ख) व्यायामात् किं किमुपजायते ?
उत्तरम् – शरीरोपचयः, कान्तिः, गात्राणां सुविभक्तता, दीप्ताग्नित्वम्,अनालस्यं, स्थिरत्वं लाघवं मृजा, श्रमक्लमपिपासा, उष्ण शीतादीनां सहिष्णुता परमं च आरोग्यम् व्यायामात् उपजायते ।
(ग) जरा कस्य सकाशं सहसा न समधिरोहति ?
उत्तरम् – व्यायामाभिरतस्य सकाशं जरा सहसा न समधिरोहति ।
(घ) कस्य विरुद्धमपि भोजन परिपच्यते ?
उत्तरम् – व्यायामम् कुर्वतः नित्यं विरुद्धमपि भोजनं परिपच्यते ।
(ङ) कियता बलेन व्यायामः कर्त्तव्यः ?
उत्तरम् – अर्धनबलेन व्यायामः कर्त्तव्यः ।
(च) अर्धबलस्य लक्षणं किम् ?
उत्तरम् – यदा व्यायामं कुर्वतः हृदिस्थानस्थितो वायुः वक्त्रं प्रपद्यते, तद् बलार्धस्य लक्षणम् ।
प्रश्न 3. उदाहरणमनुसृत्य कोष्ठकगतेषु पदेषु तृतीयाविभक्ति प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत
यथा- व्यायामः….. हीनमपि सुदर्शनं करोति ।
व्यायामः गुणैः हीनमपि सुदर्शनं करोति । (गुण)
(क)…….. व्यायामः कर्त्तव्यः । (बलस्यार्ध)
उत्तरम् – बलस्यार्धेन व्यायामः कर्त्तव्यः ।
(ख)…..सदृशं किञ्चित् स्थौल्यापकर्षणं नास्ति । (व्यायाम)
उत्तरम् – व्यायामेन सदृशं किञ्चित् स्थौल्यापकर्षणं
नास्ति ।
(ग)……. विना जीवनं नास्ति । (विद्या)
उत्तरम् – विद्यया विना जीवनं नास्ति ।
(घ) सः………… खञ्जः अस्ति । (चरण)
उत्तरम् – सः चरणेन खञ्जः अस्ति ।
(ङ) सूपकार:…..भोजनं जिघ्रति । (नासिका)
उत्तरम् – सूपकारः नासिकया भोजनं जिघ्रति ।
प्रश्न 4. (अ) स्थूलपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(क) शरीरस्य आयासजननं कर्म व्यायामः इति कथ्यते ।
(ख) अरयः व्यायामिनं न अर्दयन्ति ।
(ग) आत्महितैषिभिः सर्वदा व्यायामः कर्त्तव्यः ।
(घ) व्यायामं कुर्वतः विरुद्धं भोजनम् अपि परिपच्यते ।
(ङ) गात्राणां सुविभक्तता व्यायामेन संभवति ।
उत्तरम् –
(क) कस्य आयासजननं कर्म व्यायाम इति कथ्यते ?
(ख) के व्यायामिनं न अर्दयन्ति ?
(ग) कैः सर्वदा व्यायामः कर्त्तव्यः ?
(घ) व्यायाम कुर्वतः कीदृशं भोजनम् अपि परिपच्यते ?
(ङ) केषां सुविभक्तता व्यायामेन सम्भवति ?
(आ) षष्ठश्लोकस्य भावमाश्रित्य रिक्तस्थानानि पूरयत
यथा : …….समीपे उरगाः न ………एवमेव व्यायामिनः
जनस्य समीपं ………… न गच्छन्ति व्यायामः वयोरूपगुणहीनम् अपि जनम् ………. करोति ।
उत्तरम् – यथा- वैनतेयसमीपे उरगाः न उपसर्पन्ति एवमेव व्यायामिनः जनस्य समीपे व्याधयो न गच्छन्ति । व्यायामः वयोरूपगुणहीनम् अपि जनम् सुदर्शनम करोति ।
प्रश्न 5. (अ) ‘व्यायामस्य लाभा’ इति विषयम् अधिकृत्य पञ्चवाक्येषु ‘संस्कृतभाषया एकम् अनुच्छेद लिखत ।
उत्तरम् – व्यायामात् शरीरोपचयः, कान्तिः, अङ्गानां सुविभाजनं, दीप्तिः, जठराग्निवृद्धिः, आलस्यहीनता, स्थिरता, स्फूर्तिः, स्वच्छता, पिपासा, उष्ण-शीतादीनां सहिष्णुता आरोग्यं च उपजायते । व्यायामः मनुष्यस्य पीनत्वं दूरं करोति, जरागमनं अवरोधयति । व्यायामिनः व्याधयो नोपसर्पन्ति । तस्य गरिष्ठ भोजनमपि पचति । व्यायामेन मनुष्यः गुणहीनः अपि सुदर्शनः भवति ।
(आ) यथा निर्देशमुत्तरत (निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) –
(क) ‘तत्कृत्वा तु सुखं देहम् अत्र विशेषण पदं किम् ?
(ख) व्याधयो नोपसर्पन्ति वैनतेयमिवोरगाः । अस्मिन् वाक्ये क्रियापदं किम्?”
(ग) ‘पुम्मिरात्महितैषिभिः’ अत्र ‘पुरुष:’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम् ?
(घ) ‘दीप्ताग्नित्वमनालस्यं स्थिरत्वं लाघं मृजा’ इति वाक्यात् ‘गौरवम्’ इति पदस्य विपरीतार्थकं पदं चित्वा लिखत ।
(ङ) ‘न चास्ति सदृशं तेन किञ्चित् स्थौल्यापकर्षणम्’ अस्मिन् वाक्ये ‘तेन’ इति सर्वनाम पद कस्मै प्रयुक्तम् ?
उत्तराणि – (क) सुखम् (ख) उपसर्पन्ति (ग) पुम्भिः (घ) लाघवम्
प्रश्न 6. (अ) निम्नलिखितानाम् अव्ययानां रिक्तस्थानेषु प्रयोगं कुरुत
(सहसा, अपि, सदृशं सर्वदा, यदा, सदा, अन्यथा ।)
(क) ……….. व्यायामः कर्त्तव्यः ।
(ख) ……. मनुष्यः सम्यकूरूपेण व्यायामं करोति तदा सः स्वस्थः तिष्ठति ।
(ग) व्यायामेन असुन्दरा: …… सुन्दराः भवन्ति ।
(घ) व्यायामिनः जनस्य सकाशं वार्धक्यं ……नायाति ।
(ङ) व्यायामेन ….किञ्चित् स्थौल्यापकर्षणं नास्ति ।
(च) व्यायामं समीक्ष्य एव कर्तव्यम् …. व्याधयः आयान्ति ।
उत्तरम् — (क) सदा (ख) यदा, सर्वदा (ग) अपि (घ) सहसा (ङ) सदृशम् (च) अन्यथा ।
(आ) उदाहरणमनुसृत्य वाच्यपरिवर्तनं कुरुत
यथा- कर्मवाच्यः
आत्महितैषिभिः व्यायामः क्रियते ।
कर्तृवाच्यः आत्महितैषिणः व्यायामं कुर्वन्ति ।
1. बलवता विरुद्धमपि भोजनं पच्यते
2. जनैः व्यायामेन कान्तिः लभ्यते
3. मोहनेन पाठः पठ्यते
4. लतया गीतं गीयते
उत्तरम् –
बलवान् विरुद्धमपि भोजनं पचति ।
जनाः व्यायामेन कान्तिं लभन्ते ।
लता गीतं गायति ।
मोहनः पाठं पठति ।
प्रश्न 7 अधोलिखितेषु तद्धितपदेषु प्रकृति/प्रत्यय च पृथक कृत्वा लिखत
उत्तर-
(क) पथ्यतमः पथ्य+तमप्
(ख) सहिष्णुता सहिष्णु+तलू +टाप्
(ग) अग्नित्वम् अग्नि + त्व
(घ) स्थिरत्वम् स्थिर + त्व
(ङ) लाघवम् लघु + अण्
Class 10 Sanskrit Chapter 3 Important Questions
👉 Read Class 10 Sanskrit Chapter 4 Important Questions
Medicotrick.in
