Sanskrit Dhara VahiniSanskrit Dhara VahiniSanskrit Dhara Vahini
Notification Show More
Font ResizerAa
  • Home
  • Class 12
  • Class 11
  • Class 10
  • Class 9
  • Class 8
  • Class 7
  • Class 6
  • Class 1-5
  • Grammar
    • Hindi Grammar
    • English Grammar
    • Sanskrit Vyakaran
  • Free Notes
Reading: कक्षा 9 संस्कृत शेमुषी पाठ 10 वाड्मनः प्राणस्वरूपम् – हिन्दी अनुवाद
Share
Sanskrit Dhara VahiniSanskrit Dhara Vahini
Font ResizerAa
  • Home
  • Class 12
  • Class 11
  • Class 10
  • Class 9
  • Class 8
  • Class 7
  • Class 6
  • Class 1-5
  • Grammar
  • Free Notes
Search Class notes, paper ,important question..
  • Classes
    • Class 12
    • Class 11
    • Class 10
    • Class 9
    • Class 8
  • Grammar
    • English Grammar
    • Hindi Vyakaran
    • Sanskrit Vyakaran
  • Latest News
Have an existing account? Sign In
Follow US
© 2022 Foxiz News Network. Ruby Design Company. All Rights Reserved.
Sanskrit Dhara Vahini > Class 9 > Class 9 Sanskrit > कक्षा 9 संस्कृत शेमुषी पाठ 10 वाड्मनः प्राणस्वरूपम् – हिन्दी अनुवाद
Class 9Class 9 Sanskrit

कक्षा 9 संस्कृत शेमुषी पाठ 10 वाड्मनः प्राणस्वरूपम् – हिन्दी अनुवाद

1
Share
11 Min Read
SHARE

Ncert Solution for Class 9th Sanskrit Chapter 10 वाड्मनः प्राणस्वरूपम् Hindi & English Translation

वाड्मनः प्राणस्वरूपम्

वाड्मनः प्राणस्वरूपम् – यह पाठ छान्दोग्योपनिषद के छठे अध्याय के पंचम खण्ड पर आधारित है। इसमें मन, प्राण, तथा वाणी के विषय में रोचक विवरण बताया गया है। यहां गुरु सेवा परायण शिष्य वाणी,मन तथा प्राण के विषय में प्रश्न पूछता है और आचार्य उन प्रश्नों के समुचित उत्तर प्रदान कर उसकी जिज्ञासा का समाधान करता है।

Contents
Ncert Solution for Class 9th Sanskrit Chapter 10 वाड्मनः प्राणस्वरूपम् Hindi & English Translation Sanskrit class 9 chapter 10 Questions Answers

श्वेतकेतुः – भगवन्! श्वेतकेतुरहं वन्दे ।

आरूणिः – वत्स! चिरञ्जीव। 

श्वेतकेतुः – भगवन्! किञ्चित्प्रष्टुमिच्छामि । 

आरुणि: – वत्स! किमद्य त्वया प्रष्टव्यमस्ति ?

श्वेतकेतुः – भगवन्! प्रष्टुमिच्छामि किमिदं मनः ?

आरुणिः – वत्स! अशितस्यान्नस्य योऽणिष्ठः तन्मनः ।

श्वेतकेतुः – कश्च प्राण:।

आरुणि: – पीतानाम् अपां योऽणिष्ठः स प्राणः ।

श्वेतकेतुः – भगवन्! केयं वाक्?

आरुणिः – वत्स! अशितस्य तेजसा योऽणिष्ठः सा वाक् । सौम्य ! मनः अन्नमयं, प्राणः आपोमयः वाक् च तेजोमयी भवति इत्यप्यवधार्यम् ।

हिन्दी अनुवाद- श्वेतकेतु – हे भगवन् ! मैं श्वेतकेतु आपको प्रणाम करता हूँ। 

आरुणि – पुत्र ! चिरकाल तक जीओ। 

श्वेतकेतु – हे भगवन्! मैं आपसे कुछ पूछना चाहता हूँ ।

आरुणि – पुत्र ! आज तुम्हें क्या पूछना है? 

श्वेतकेतु – हे भगवन्! मैं यह पूछना चाहता हूँ कि यह मन क्या है?

आरुणि – पुत्र! खाये हुए अन्न का जो लघुतम भाग है, वही मन है। 

श्वेतकेतु – और प्राण क्या है?

आरुणि – पीये गए जल का जो सबसे सूक्ष्म (लघुतम) भाग है, वही प्राण हैं।

श्वेतकेतु – हे भगवन् ! यह वाणी क्या है?

आरुणि – पुत्र ! खाये हुए अन्न से उत्पन्न तेज (ऊर्जा) का जो सबसे सूक्ष्म (लघुतम) भाग है वही वाणी है। हे सौम्य ! यह मन अन्न से निर्मित है, प्राण जल में परिणत है और वाणी तेज (अग्नि) का परिणामभूत है, यह भी समझने के योग्य है।

श्वेतकेतुः – भगवन्! भूय एव मां विज्ञापयतु ।

आरुणिः – सौम्य ! सावधानं शृणु। मध्यमानस्य दध्नः योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीषति । तत्सर्पिः भवति ।

श्वेतकेतुः – भगवन्! व्याख्यातं भवता घृतोत्पत्तिरहस्यम्। भूयोऽपि श्रोतुमिच्छामि ।

आरुणिः – एवमेव सौम्य ! अश्यमानस्य अन्नस्य योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीषति । तन्मनो भवति ।

अवगतं न वा?

श्वेतकेतुः – सम्यगवगतं भगवन् ! 

आरुणिः – वत्स! पीयमानानाम् अपां योऽणिमा स ऊर्ध्वः समुदीषति स एव प्राणो भवति ।

हिन्दी अनुवाद:- श्वेतकेतु – हे भगवन् ! फिर से एक बार मुझे समझाइए । आरुणि हे सौम्य ! सावधानी से सुनो। मथे जाते हुए दही का जो लघुतम भाग है, वह ऊपर उठ जाता है और वही घृत (घी) होता है।

श्वेतकेतु – हे भगवन् ! आपने घृत की उत्पत्ति के रहस्य का वर्णन कर दिया। इसके आगे भी कुछ सुनना चाहता हूँ। 

आरुणि – हे सुशील ! इसी प्रकार खाये हुए अन्न का जो लघुतम भाग है, वह ऊपर उठ जाता है और वही मन है। समझे या नहीं?

श्वेतकेतु – हे भगवन् ! अच्छी प्रकार से समझ गया।

आरुणि – पुत्र ! पीये गये हुए जल का जो सबसे सूक्ष्मतम रूप है, जो ऊपर उठता है, वही प्राण होता है।

श्वेतकेतुः – भगवन् । वाचमपि विज्ञापयतु ।

आरुणिः – सौम्य! अश्यमानस्य तेजसो योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीषति । सा खलु वाग्भवति । वत्स! उपदेशान्ते भूयोऽपि त्वां विज्ञापयितुमिच्छामि यदन्नमयं भवति मनः, आपोमयो भवति प्राणस्तेजोमयी च भवति वागिति । किञ्च यादृशमन्नादिकं गृह्णाति मानव- स्तादृशमेव तस्य चित्तादिकं भवतीति मदुपदेशसारः । वत्स! एतत्सर्वं हृदयेन अवधारय ।

श्वेतकेतुः – यदाज्ञापयति भगवन्। एष प्रणमामि ।

आरुणिः –  वत्स! चिरञ्जीव । तेजस्वि नौ अधीतम् अस्तु ।

हिन्दी अनुवाद – श्वेतकेतु – हे भगवन् ! वाणी के विषय में भी समझाइये । आरुणि हे सौम्य (सुशील) ! खाये जाते हुए तेजोमय भाग का जो लघुतम रूप है वह ऊपर उठता है, निश्चय ही वह वाणी होती है। पुत्र ! इस उपदेश (व्याख्यान) के अन्त में एक बार पुनः तुम्हें समझाना चाहता हूँ कि अन्न का ही परिणामभूत (विकार) मन होता है, जल का ही परिणामभूत प्राण होता है तथा तेज का ही परिणामभूत (विकार) वाणी होती है। और अधिक क्या? मनुष्य जैसा भी अन्न आदि खाता है वैसा ही उसका मन आदि हो जाता है, यही मेरे उपदेश (शिक्षा) का सार है। पुत्र! यह सम्पूर्ण ज्ञान अपने हृदय में धारण कर लो।

श्वेतकेतु – जैसी आप आज्ञा देते हैं। हे भगवन् ! यह मैं प्रणाम करता हूँ। 

आरुणि – पुत्र ! आयुष्मान होओ। हम दोनों (गुरु-शिष्य) के द्वारा पढ़ा हुआ (गृहीत) ज्ञान तेजोयुक्त होवे।

Sanskrit class 9 chapter 10 Questions Answers

प्रश्न 1. एकपदेन उत्तरं लिखत-

(क) अन्नस्य कीदृशः भागः मनः ? 

उत्तर अणिष्ठ:।

(ख) मध्यमानस्य दहनः अणिष्ठः भागः किं भवति ?

उत्तर सर्पि:।

(ग) मनः कीदृशं भवति ?

उत्तर अन्नमयम्।

(घ) तेजोमयी का भवति ? 

उत्तर वाक् ।

(ङ) पाठेऽस्मिन् आरुणि: कम् उपदिशति ?

उत्तर श्वेतकेतुम्।

(च) “वत्स! चिरञ्जीव” इति कः वदति ?

उत्तर आरुणि:।

(छ) अयं पाठः कस्मात् उपनिषदः संगृहीतः ?

उत्तर छान्दोग्योपनिषद:।

प्रश्न 2. अधोलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत- (अधोलिखित प्रश्नों के उत्तर संस्कृत भाषा में लिखिए-) 

(क) श्वेतकेतुः सर्वप्रथमम् आरुणिं कस्य स्वरूपस्य विषये पृच्छति?(श्वेतकेतु सबसे पहले आरुणि से किसके स्वरूप के विषय में पूछता है?)

उत्तरम् – श्वेतकेतुः सर्वप्रथमम् आरुणिं मनसः स्वरूपस्य विषये पृच्छति (श्वेतकेतु सबसे पहले आरुणि से मन के स्वरूप के विषय में पूछता है।)

(ख) आरूणिः प्राणस्वरूपं कथं निरूपयति ? (आरुणि प्राण का स्वरूप क्या बतलाते हैं?)

उत्तरम् – आरुणि: निरूपयति यत् ” आपोमयों लघुतमः रूपः भवति प्राणाः ।” (आरुणि वर्णन करते हैं कि “जलमय लघुतम रूप प्राण होता है। “)

(ग) मानवानां चेतांसि कीदृशानि भवन्ति? (मनुष्यों के मन किस प्रकार के होते हैं?)

उत्तरम् – मानवानां चेतांसि अशितान्नानुरूपाणि भवन्ति । (मनुष्यों के मन खाये गए अन्न के अनुरूप होते हैं।)

(घ) सर्पिः किं भवति?[घी (मृत) क्या होता है?]

उत्तरम् – मध्यमानस्य दध्नः योऽणुतमः यदुर्ध्वम् आयाति तत् सर्पिः भवति । (मथे जाते हुए दही का जो सबसे लघुतम रूप ऊपर उठता है, वह भी होता है।)

(ङ) आरुणेः मतानुसारं मनः कीदृशं भवति ? (आरुणि के मतानुसार मन कैसा होता है ?)

उत्तरम् – आरुणे: मतानुसारं मनः अन्नमयं भवति । (आरुणि के मतानुसार मन अन्नमय होता है।) 

प्रश्न 3. (अ) ‘अ’ स्तम्भस्य पदानि ‘ब’ स्तम्भेन दत्तः पदैः सह यथायोग्यं योजयत-

उत्तर मन:                         अन्नमयम् 

प्राण:                               आपोमय:

वाक्                                तेजोमयी

( आ ) अधोलिखितानां पदानां विलोमपदं पाठात् चित्वा लिखत-

उत्तरम् – पद                      विलोम पद

(i) गरिष्ठः                          अणिष्ठः

(ii) अधः                           ऊर्ध्वः

(iii) एकवारम्                     भूयोऽपि

(iv) अनवधीतम्                  अधीतम्

(v) किञ्चित्                      भूय:

प्रश्न 4. उदाहरणमनुसृत्य निम्नलिखितेषु क्रियापदेषु ‘तुमुन्’ प्रत्ययं योजयित्वा पदनिर्माणं

उत्तर श्रु+तुमुन् = श्रोतुम्

वन्द्+तुमुन् = वन्दितुम्

पठ्+तुमुन् = पठितुम्

कृ+तुमुन् = कर्तृम्

वि+ज्ञा+तुमुन् = विज्ञातुम्

वि+आ+ख्या+तुमुन् = व्याख्यातुम्

प्रश्न 5. निर्देशानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत-

(क) अहं किञ्चित् प्रष्टुम् इच्छामि । 

(ख) मनः अन्नमयं भवति ।

(ग) सावधानं शृणु ।

(घ) तेजस्विनावधीतम् अस्तु ।

(ङ) श्वेतकेतुः आरुणेः शिष्यः आसीत् ।

(अ) उदाहरणमनुसृत्य वाक्यानि रचयत-

(क) अहं शिष्यं उपदिशामि ।

(ख) अहं गुरुं प्रणमामि । 

(ग) अहं सेवकं आज्ञापयामि।

(घ) अहं गुरुं प्रश्नं पृच्छामि ।

(ङ) अहं मनसः स्वरूपं अवगच्छामि ।

प्रश्न 6. (अ) सन्धिं कुरुत-

(i) अशितस्य + अन्नस्य = अशितान्नस्य 

(ii) इति + अपि + अवधार्यम् = इत्यप्यवधार्यम् 

(iii) का + इयम् = केयम् 

(iv) नौ + अधीतम् = नावधीतम् 

(v) भवति + इति = भवतीति

(आ) स्थूलपदान्यधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत- 

(i) मध्यमानस्य दध्नः अणिमा ऊर्ध्वं समुदीषति । 

उत्तरम् – कीदृशस्य दध्नः अणिमा ऊर्ध्वं समुदीषति ?

(ii) भवता घृतोत्पत्तिरहस्यं व्याख्यातम् । 

उत्तरम् – केन घृतोत्पत्तिरहस्यं व्याख्यातम् ? 

(iii) आरुणिम् उपगम्य श्वेतकेतुः अभिवादयति । 

उत्तरम् – आरुणिं उपगम्य कः अभिवादयति? 

(iv) श्वेतकेतुः वाग्विषये पृच्छति ।

उत्तरम्-श्वेतकेतुः कस्य विषये पृच्छति? 

प्रश्न 7. पाठस्य सारांशं पञ्चवाक्यैः लिखत ।

उत्तर– (i) पाठे आरुणिः श्वेतकेतुं विज्ञापयति । यत्

(ii) अन्नमयं भवति मनः ।

(iii) आपोमयो भवति प्राणाः ।

(iv) तेजोमयी भवति वाक् ।

(v) मनुष्यः यादृशमन्नादिकं खादति तादृशमेव तस्य चित्तादिकं भवति ।

👉 इन्हें भी पढ़ें

  • भारतीवसन्तगीति: Chapter 1 Solution
  • स्वर्णकाक: Chapter 2 Solution
  • गोदोहनम् Chapter 3 Solution
  • सूक्तिमौक्तिकम् Chapter 4 Solution
  • भ्रान्तो बाल: Chapter 5 Solution
  • लौहतुला Chapter 6 Solution
  • सिकतासेतु Chapter 7 Solution
  • जटायों शौर्यम् Chapter 8 Solution
  • पर्यावरणम् Chapter 9 Solution

You Might Also Like

Class 9 Science chapter 1 हमारे आस-पास के पदार्थ Notes

संस्कृत-कक्षा 9 शेमुषी पाठ 2 स्वर्णकाक: हिंदी अनुवाद

कम्प्यूटर क्या है| Computer in hindi

संस्कृत कक्षा 9 शेमुषी पाठ 8 जटायो शौर्यम् हिन्दी अनुवाद

संस्कृत शेमुशी कक्षा 9 पाठ 6 लौहतुला Hindi Translation एनसीईआरटी समाधान

TAGGED:Class 9 Sanskrit Chapter 10Class 9 Sanskrit Chapter 10 Hindi & English TranslationClass 9 Sanskrit Chapter 10 Hindi TranslationClass 9 Sanskrit Chapter 10 Question AnswerClass 9 Sanskrit Chapter 10 Question pdfHindi Translation Class 9th chapter 10Ncert Solution for Class 9th Sanskrit Chapter 10 वाड्मनः प्राणस्वरूपम् Hindi & English TranslationSanskrit Class 9th Chapter 10 Hindi TranslationSanskrit Class 9th Chapter 10 Solutionकक्षा 9 संस्कृत पाठ 10 हिंदी अनुवादवाड्मनः प्राणस्वरूपम् - कक्षा 9 पाठ 10 हिन्दी अनुवाद
Share This Article
Facebook Whatsapp Whatsapp LinkedIn Telegram Email Copy Link
Previous Article पर्यावरणम् संस्कृत कक्षा 9 शेमुषी पाठ 9 पर्यावरणम् हिन्दी अनुवाद
Next Article Rajasthan Dental Technician Recruitment SIHFW Rajasthan Dental Technician Recruitment 2023 Apply Online

Follow US

Find US on Social Medias
2.7k Like
547 Follow
1.9k Subscribe
1.2k Follow
Also Read
RRB NTPC Admit Card 2025

RRB NTPC Admit Card 2025: Sarkari Result Link, Release Date, Official Download & CBT 1 Details

RBSE Class 10 download 5 years old paper
राजस्थान बोर्ड कक्षा 11वी की अर्धवार्षिक परीक्षा का टाइम टेबल जारी 2024, RBSE 11th Class Time Table 2024: यहां से डाउनलोड करें
RBSE Class 11th Time Table Download 2024,जिलेवार कक्षा 11वीं वार्षिक परीक्षा समय सारणी डाउनलोड करें-
NEET MDS Results 2024 Download Check scorecard, नीट एमडीएस का रिजल्ट इस तारीख को होगा जारी

Find Us on Socials

Follow US
© SanskritDharaVahni. All Rights Reserved.
  • Home
  • NCERT Books
  • Half Yearly Exam
  • Syllabus
  • Web Story
  • Latest News
adbanner
AdBlock Detected
Our site is an advertising supported site. Please whitelist to support our site.
Okay, I'll Whitelist
Welcome Back!

Sign in to your account